Timor-Leste Avansa Desentralizasaun Ho Semináriu Nasionál

Dili, 15 setembru 2025 – IX Governu konstitusionál liuhusi Ministériu Administrasaun Estatál (MAE), Avansa ajenda desentralizasun hodi hakbesik servisu ba sidadaun sira, hametin governasaun lokál, no reforsa munisípiu sira hodi promove dezenvolvimentu inkluzivu.

Semináriu nasionál kona-ba desentralizasun ne’e organiza husi Governu Timor-Leste no Austrália liu husi Ministériu Adminitrasaun Estatál no programa PARTISIPA, iha salaun Delta Nova, durante loron rua, hahu husi Segunda, 15 Setembru to’o Tersa, 16 Setembru 2025, ho Tema “Dalan ba poder Lokál: Hametin Governasaun Lokál ba Dezenvolvimentu Inkluzivu no Sustentável” ne’ebé mak halibur membru governu, Parlamentu, Prezidente Autoridade Munisipál inklui dirijente sira husi Munisipiu, dirijente instituisaun estadu direta no indireta, sosiedade sivil, parseiru dezenvolvimentu no diplomátiku sira hodi diskute hamutuk progresu no oportunidade sira ba desentralizasaun ne’ebé efetivu.

Semináriu ne’e apoia diálogu entre nasionál no munisípiu kona-ba preparasaun sira ba avalisaun kondisaun mínimu ba munisípiu sira iha Tinan 2026. Avaliasaun ida ne’e sei determina munisípiu sira ne’ebé maka avansa ba faze tuirmai husi desentralizasaun, hodi lori ba eleisaun munisípiu sira iha 2027, tuir rezolusaun Governu nian No. 6/2025.

Diskursu Abertura nian hato’o husi S.E Sr. Gastão Francisco de sousa, Ministru planeamentu no Investimentu Estratéjiku, hodi Primeiru Ministru nia naran; S.E Sr. Tomás do Rosáriu Cabral, Ministru Administrasaun Estatál; no Sr. Edward Wilkinson, Reprezentante Embaixadora Austrália nian. Programa ne’e inklui apresentaasun sira kona-ba polítika xave sira, progresu Munisípiu nian, no funsaun sira ne’ebé delega hanesan edukasaun, Saúde, agrikultura, obras Públikas no kompetensia seluk, hamutuk ho diskusaun painél ho parte interesada sira.

S.E. Ministru Administrasaun Estatál, Tomás do Rosário Cabral, destaka importánsia husi desentralizasaunj hodi hametin governasaun Demokrátika, garante inkluzividade, no promove Lideransa Munisipál ne’ebé efetivu  “Desentralizasaun la’ós de’it polítika ida, ne’e kompromisu ida atu hakbesik governu ba povu, fo kbiit ba Munisípiu sira, no garante partisipasaun sidadaun ne’ebé inkluzivu”. Ministru dehan.

Ministru hatutan, rezultadu no dezafiu sira ne’ebé indentifika husi semináriu ne’e sei kompila iha relatóriu ida ba Primeiru-Ministru, atu nune’e iha tinan ida ne’e ou tinan oin hahú ona enkontru nível tékniku ministeriál sira no asina kedan ho akordu interorganiku ho munisípiu sira.

Akordu sira ne’e sei sai hanesan enkuadramentu formál ba transferénsia podér, responsabilidade, orsamentu no rekursu umanu husi ministériu sentrál sira ba autoridade munisípiu sira. Akordu sira ne’e sei asina prezensa husi Primeiru-Ministru, antes 2026 atu anúnsia munisípiu sira ne’ebé mak atu avansa ba poder Lokál.

Kuandu ba ona poder Lokál, ita la uza ona dekretu-Lei 84/2023, maibé ita uza ona Lei poder Lokál, munisípiu sira ne’ebé la prienxe kriteriu, governu sentrál sei reforsa para atu la’o, sira ne’ebé pasa ona, linas integradu sira hahú konsolida ona delegasaun territoriál, nune’e poder Lokál ne’ebé eleitu, nia iha kapasidade atu halo ona jestaun administrativu lokál ho kompeténsia ne’ebé delegadu). Ministru dehan.

Reprezentante  Embaixadora Australia nian, Sr. Edward Wilkinson, hateten, governu Australia no Timor-Leste harii hela fundasaun ida ne’ebé forte liu ba desentralizasaun  ne’ebé efetivu iha nasaun tomak.

Desentralizasaun oferese dalan ida atu hametin partisipasaun, responsabilizasaun, no prestasaun servisu iha nivél lokál. Ida ne’e garante katak benefísiu sira husi dezenvolvimentu fahe iha nasaun tomka.

Australia haksolok tebes atu fó asisténsia hodi realiza eventu importante ida ne’e. Hodi halibur partisipante sira husi liña ministériu husi nasionál no autoridade  munisipál sira no liña sektorais sira, diálogu ida ne’e sei informa pasu xave sira ba roteriu desentralizasun nian.

Austrália sei kontinua servisu hamutuk ho Governu Timor-Leste atu apoia planeamentu estratéjiku no asisténsia téknika ba dezenvolvimentu komunitáriu no administrasaun munisipál, no apoia sistema dadus no informasaun ne’ebé promove foti desizaun bazeia ba evidénsia. Edward Wilkinson dehan. Entretantu, durante semináriu ne’e, governu Austrália entrega ofisiál ekipamentu ICT nian ba Ministériu Administrasaun Estatál hodi apoia implementasaun PNDS IDA no preparasaun Munisípiu sira ba avaliasaun 2026 nian.